به گزارش «نماینده»، رحمت رمضانی: انتخابات مجلس برای دهمین دوره و انتخابات خبرگان رهبری به طور همزمان روز جمعه ۷ اسفند ماه در سراسر کشور برگزار خواهد شد. مرحلهٔ نخست این انتخابات همزمان با انتخابات پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری خواهد بود.

این انتخابات، برای تعیین ۲۹۰ کرسی دوره دهم مجلس شورای اسلامی و ۸۶ کرسی دوره پنجم مجلس خبرگان رهبری است و مطابق قانون تجمیع انتخابات، به طور همزمان برگزار می‌شود.

با توجه به اهمیت انتخابات مجلس شواری اسلامی و خبرگان رهبری در نظر دارد پیشنه برگزاری انتخابات را در ایران بررسی کند و سیر تطور تاریخی و تکاملی که ملت و نمایندگان آنان در این راه فراز و نشیب طی کردند و در نهایت به مردمسالاری دینی رسیده‌اند.

علی ططری مدیر مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در حوزه تاریخ پارلمان ۱۲ تالیف دارد. به همین دلیل درباره تاریخچه مجلس با وی به گفت‌وگو نشستیم. که در ذیل می‌آید.

 

 

* اولین تجربه مجلس در ایران در چه تاریخی و با چه مقدماتی آغاز شد.

در ۲۷ جمادی الثانی ۱۳۲۴ برابر با ۲۶ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی و مصادف با ۱۸ اوت ۱۹۰۶ میلادی نخستین مجلس تقنینی دارالشورای کبری ملی در مدرسه نظام تشکیل شد.

هدف از تأسیس این مجلس، تهیه مقدماتی برای گشایش مجلس شورای ملی و تهیه قانون انتخابات مجلس بود. ۵ نفر از رجال آن دوره به نام‌های صنیع‌الدوله، ‌ مخبرالسلطنه، محتشم‌السلطنه، میرزا حسن‌خان و میرزا حسین‌خان مشیرالدوله از سوی میرزا نصرالله خان مشیر الدوله صدراعظم مظفرالدین شاه برای تدوین نظام‌نامه انتخاباتی مجلس، دعوت شدند. که همه تحصیلکرده اروپا بودند. مخبرالسطنه و صنیع‌الدوله تحصیل کرده آلمان، میرزا حسن خان و میرزا حسین خان مشیرالدوله تحصیل‌کرده فرانسه و میرزا نصرالله خان تحصیل‌کرده روسیه بودند. به طبع برای انجام وظیفه محوله از نظامنامه انتخاباتی کشور‌های غربی الگو برداری کردند.

صنیع‌الدوله

 

مهدیقلی هدایت (مخبرالسلطنه)

 

حسن اسفندیاری (محتشم السلطنه) از تدوین کنندگان نظامنامه انتخاباتی مجلس و وزیر خارجه دوران رضا خان، هنگام ملاقات با آدولف هیتلر

 

میرزا حسن خان مشیر‌الدوله

 

میرزا حسین خان مشیر‌الدوله

 

مخبرالسطنه هدایت در کتاب «خاطرات و خطرات» به نکته جالبی اشاره می‌کند و می‌گوید «قانون اساسی بلژیک و فرانسه را ما هم خوانده بودیم. اما نکته اینجاست که مملکتی پای در راه تازه‌ای می‌گذارد باید آهسته قدم بردارد. متاسفانه به حکم عادت سیاسی، ‌ قانون اساسی بلژیک را مصدر قرار داده بودیم که بر اساس قانون اساسی فرانسه نوشته شده بود. مردم فرانسه آتشین مزاج بودند و کنوانسیون سابق را از ریشه برکنده بودند و خرابی‌ها به بار آوردند. اگر ملاحظات سیاسی نبود باید از انگلیس تقلید می‌کردیم که  ملاحظه‌ کارند و با توجه به گذشته و سنت خود نواقص را اصلاح می‌کنند. اگر چه قانون اساسی ما بر بنیاد محکم شرع استوار شد که تندروی‌ها و بوالهوسی‌های  را اصلاح می‌کند و به مقصد می‌رساند».

اما طنز مسئله اینجاست مخبر السلطنه هدایتی که در تشکیل مجلس و وضع قانون اساسی مشروطه در ایران نقش اساسی داشت. از نخستین منتقدان قانون اساسی ایران نیز به شمار می‌رفت و معتقد بود که ما به این علت قانون رادیکال فرانسه را انتخاب کردیم و از قانون  محافظه کار انگلیس بهره نبردیم که مردم ایران به علت دخالت انگلیس در امور کشور ایران، ذهنیت خوبی نسبت به قانون و سیاستمداران  انگلیس نداشتند.

به این ترتیب اولین نظامنامه انتخاباتی کشور، شکل خاصی به خود گرفت. از یک سو مطابق قانون اساسی نبود که از آن الگو گرفتند. از سوی دیگر از قوانین اسلامی و عرفی ما نیز بهره برد.

ناظم‌الاسلام کرمانی مولف کتاب «تاریخ بیداری اسلامی» نیز از منتقدان نظامنامه انتخابات مشروطه بود و می‌گوید: «نظام نامه انتخابات در ایران به شکل قوانینی نوشته شد که شباهت به هیچ‌یک از نظامنامه مشروطه جهان نداشت. مثلا امروز در تمام دنیا اصل بر این است که نمایندگان مجلس را براساس رای تعداد نفوس انتخاب می‌کنند و به طور مثال هر ۱۰۰ هزار نفر حق انتخاب یک وکیل دارند.

حکمت عمده برگزاری چنیین نظامنامه انتخاباتی این است که وکلا از طریق رای ملت انتخاب می‌شوند و هیچ کدام خود را مخصوص به طبقه خاص نمی‌شناسند یا منصوب به شهر یا ناحیه خاصی نمی‌دانند. نمایندگان مجلس در بین اکثر افراد ملت هواخواه پیدا می‌کنند. اما در ایران نمایندگان هر صنف توسط آن صنف انتخاب می‌شوند.

بر این باورم که الگوی نظامنامه انتخاباتی دور اول مجلس که نظامنامه صنفی بود از آلمان اخذ شد. هرچند قانون اساسی مشروطه سلطنتی را از قانون اساسی کشورهای نظیر بلژیک و فرانسه و مقداری هم از بلغارستان کسب کردیم.

* آیا دوگانگی قانون اساسی و نظام نامه انتخاباتی تضاد ایجاد نمی‌کند؟

البته نظرات مخالف نظرات فوق نیز وجود داشت. دکتر محمد اسماعیل رضوانی معتقد بود که تدوین‌کنندگان قانون اساسی کار درستی انجام دادند. او در کتاب معروف «انقلاب مشروطیت ایران» خود گفته است. نکته درست تاریخ انقلاب مشروطه ایران، تدوین نظامنامه انتخاباتی بود. که نهایت درایت و کفایت در آن لحاظ شده بود. اگر انتخابات به صورت امروزی برگزار شده بود افتتاح مجلس در ایران عیر ممکن بود. چون اولا حکام شهرستان‌ها به سهولت زیر بار انتخابات نمی‌رفتند و اگر بر فرض مانعی در برگزاری انتخابات ایجاد نمی‌شد و انتخابات به صورت عادی در سراسر کشور انجام می‌گرفت به علت دوری راه‌ها و نبودن وسیله‌ نقلیه طول می‌کشید تا نماینده‌ها در مجلس حاضر شوند. بنابراین تصمیم گرفتند تا انتخابات را صنفی برگزار کنند. با وجود همه این مشکلات، انتخابات تهران نخستین انتخاباتی بود که برگزار شد. سریعاً مقدمات مهیا شد. انتخابات تهران روز پنجشنبه ۲۳ ماه رجب ۱۳۲۴ قمری آغاز و روز دوشنبه ۱۲ رمضان به پایان رسید.

با انتخاب نمایندگان تهران زمینه برقراری مجلس مهیا شد چرا که براساس قانون، مجلس می‌توانست تا قبل از اینکه نمایندگان شهرستان‌ها برسند، کارش را آغاز کند.

 

روز افتتاح مجلس شورای ملی ایران در اطاق نظام

نخستین جلسه رسمی مجلس شورای ملی در ۱۷ شعبان ۱۳۲۴ مصادف با ۱۳ مهر ۱۲۸۵ خورشیدی و ۱۷ اکتبر ۱۹۰۶ میلادی با نطق مظفرالدین شاه و حضور نمایندگان تهران و البته بدون حضور نمایندگان شهرستان‌ها گشایش یافت. نخستین نمایندگان شهرستان‌ها که به مجلس محلق شدند وکیل‌الرعایا نماینده همدان و سیدحسن تقی‌زاده نماینده آذربایجان بود.

*اعضای هیات رئیسه دور اول مجلس چه کسانی بودند؟

اعضای هیأت رئیسه سال اول مرتضی‌قلی‌خان هدایت(صنیع‌الدوله)، سال دوم احتشام‌السلطنه، سال سوم ممتازالدوله بود. اختتامیه مجلس نیز مصادف با ۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ بود.

*نمایندگان دور اول مجلس چند نفر بودند؟ معروفترین نمایندگان دور اول مجلس چه کسانی بودند؟ معروف‌ترین جریان‌های سیاسی مجلس کدام بودند؟

طبق قانون اساسی، ۶۰ نماینده از شهرستان و ۶۰ نماینده از اصناف در مجلس دوره اول حضور داشتند.

مظفرالدین شاه پس از افتتاحیه مجلس درگذشت. محمدعلی شاه جانشینش با مجلس مشکل داشت. انجمن‌های تندرو در اطراف مجلس فعالیت داشتند و به نوعی آتش‌بیار معرکه بودند. معروفترین نمایند مجلس صنیع‌الدوله، احتشام‌السلطنه، سیدحسن تقی‌‌زاده، نصرالله تقوی، امین‌الضرب، ارباب جمشید و محقق‌الدوله و مستشارالدوله بودند و آقایان آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی و سیدعبدالله بهبهانی به نمایندگی از ارامنه و یهودیان به مجلس معرفی شدند.

نمایندگان به دو طیف تندرو و معتدل تقسیم می‌شدند و احتشام‌السلطنه نماینده طیف معتدل مجلس بود و سعی داشت دو طیف نمایندگان را به هم نزدیک کند.

*آیا در دور اول مجلس عالمان و فقهای که مسئول تطبیق قانون با شرع باشند در مجلس حضور نداشتند؟  

از مجلس دوم به بعد ۵ نماینده  مسئول تطبیق قوانین با شرع شدند.

نمایندگان ملت در مشروطه اول

 

*مهمترین مصوبات مجلس اول چه بودند؟

مهمترین مصوبات مجلس شامل نظام‌نامه انتخابات مجلس ملی، قانون اساسی، قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی، قانون بلدیه، متمم قانون اساسی، تشکیل ایالات و ولایات و دستورالعمل حکام بود.

*آیا شائبه تقلب و تخلف در مجلس اول شورای ملی اتفاق نیفتاد.

از ابتدای برگزاری انتخابات در ایران موضوع و اتهام تقلب وجود داشت، به طور مثال یحیی دولت‌آبادی در کتاب «حیات یحیی» نقل می‌کند تقلب در مجلس اول بوده است اما اکثریت نمایندگان به درستی انتخاب شده‌اند و برگزارکنندگان انتخابات در قبول تعرفه‌ها چندان دقت نمی‌کردند چون نگران بودند مظفرالدین شاه فوت کند و مجلس تشکیل نشود.

* میزان مشارکت مردم چقدر بود؟

چون انتخابات صنفی برگزار شد، میزان مشارکت مشخص نبود.

* عوامل حکومتی در انتخابات دخالت نداشتند؟

اکثر حکامی که وابسته به دستگاه حکومتی بودند، سعی داشتند در ایالات جلوی انتخابات را بگیرند یا تعلل ایجاد کنند، مگر در ایالاتی که با مشروطه‌خواههان همراه بودند مانند آذربایجان، گیلان و اصفهان، ولی حکام مستبد یا نزدیک به حکومت، شهرهای دیگر  در اجرای انتخابات سنگ‌اندازی می‌کردند به طوری که تا پایان دور اول، مجلس که بیست و دو ماه طول کشید، نماینده به مجلس معرفی می‌شد. به دلیل خرابی‌های بین شهری زمان زیادی طی می‌شد تا نمایندگان خود را به تهران برسانند.